KİMYASAL MARUZİYET RİSK DEĞERLENDİRMESİ (COSHH)

Sanayi devrimiyle birlikte üretim süreçlerindeki artış, kimyasal maddelerin çeşitlenmesine de neden olmuştur.

Günümüzde neredeyse her iş yerinde kimyasal maddeler kullanılmakta ve çalışanlar günlük olarak çok sayıda kimyasal madde ile temas etmektedir. Hatta en temiz ve modern ofislerde bile çalışanlar, çeşitli temizlik ürünleri, mürekkepler, tonerler ve yapıştırıcılar gibi maddelere maruz bırakılmaktadır. Kullanılan kimyasal maddelerin sağlık üzerinde zararlı etkileri olabileceği durumlarda ciddi sağlık problemleri meydana gelebilir.

Kimyasal maruziyet risklerinin kontrolü, özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için zorluklar oluşturmaktadır. Bu tür işletmelerde, maliyetli ve teknik uzmanlık gerektiren yöntemler yerine, pratik ve iyi bilinen kontrol önlemlerine dayalı etkili uygulamalar gerekmektedir. Uluslararası düzeyde kimyasal maruziyet risk değerlendirme yöntemlerine bakıldığında, “ontrol bandı yaklaşımı olarak bilinen metodların geniş çapta kullanıldığı görülmektedir. Bu yöntemlerden biri olan COSHH Yöntemi, özellikle KOBİ’lerin insan sağlığına zararlı kimyasalların maruziyetini kontrol etmek amacıyla geliştirilmiş bir niteliksel maruziyet değerlendirme aracıdır. Bu yazımızda Kimyasal maruziyet risk değerlendirme nedir, nasıl yapılır, yasal gereklilikler ve risk değerlendirme yöntemlerini ele alacağız.

Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirme (COSHH) Nedir?

İngiltere’deki iş yerlerinde kimyasalların kontrol altına alınmasına yönelik temel yasal düzenleme, Sağlığa Zararlı Maddelerin Kontrolü Yönetmeliği’dir. Özellikle küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin bu düzenlemeye uyum sağlamalarına destek olmak için İngiltere Sağlık ve Güvenlik İdaresi, COSHH adı verilen bir risk değerlendirme aracı geliştirmiştir. COSHH yöntemi hakkında HSE tarafından hazırlanan rehber web sayfasına link üzerinden ulaşılabilir.

COSHH aracı, kimyasal maruziyet risklerini analiz etmek ve yönetmek amacıyla, kimyasalların tehlike sınıflandırmasını ve maruziyet değerlendirmesini temel alarak çeşitli kontrol önerileri sağlayan bir yöntemdir. COSHH’de uygulanan risk kontrol tedbirleri, kontrol hiyerarşisi prensiplerine göre belirlenir. COSHH kapsamında, iş yerlerinde uygulanacak önlemler arasında, lokal veya genel havalandırma gibi mühendislik kontrolleri ve eğitim, güvenli çalışma prosedürleri gibi idari kontroller bulunur.

Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirmesi Nasıl Yapılır?

Kimyasal maruziyet risk değerlendirmesinin yapılma sıklığı yönetmelikte açıkça ifade edilmemiş olup, çalışma ortamındaki kimyasal maruziyet durumuna göre değişken periyotlarda gerçekleştirilmesi önerilmektedir. Değerlendirme sonucunda, iş yerinin kimyasal tehlike sınıfı tespit edilir ve en tehlikeli sınıfa giren iş yerlerinin yılda en az bir kez kimyasal risk değerlendirmesi yaptırması gerekmektedir. İş yerinin tehlike seviyesine bağlı olarak, bu süreç iki, dört veya altı yılda bir tekrarlanabilir. Kimyasal risk değerlendirmesi yapılması gereken iş yerleri, kendi risk kategorilerini ve değerlendirme periyotlarını bilmeli ve bu süreçleri takip etmelidir. Ardından, bu hizmeti sağlayan yetkili kuruluşlarla iletişime geçerek gerekli kontrollerin yapılmasını sağlamalıdırlar.

Kimyasal maruziyet risk değerlendirmesinin ne sıklıkta yapılması gerektiği konusunda kesin bir zaman dilimi belirtilmemiştir. bu alanda güvenilir ve deneyimli kimyasal değerlendirme uzmanlarına sahip bir firmalar vardır ve iş yeriniz için kimyasal risk değerlendirmesi hizmeti almak istediğinizde başvurabileceğiniz önde gelen şirketler bulunmaktadır.

Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirme Yöntemleri

Çalışanların sağlığını korumak ve kimyasal maddelere maruziyeti önlemek veya kabul edilebilir seviyeye indirmek amacıyla, 1970’lerden bu yana dünya genelinde yetkili kurumlar tarafından çeşitli risk değerlendirme metodları geliştirilmiştir. Bu yöntemler arasında, COSHH-ILO Chemical Control Toolkit adıyla bilinen ve sağlık riskleri ile potansiyel maruziyeti basit ve anlaşılır bir biçimde değerlendiren kimyasal maruziyet risk derecelendirme ve değerlendirme yöntemi, etkinliği nedeniyle öne çıkmaktadır. Aşağıda, ülkelere göre en yaygın kullanılan kimyasal maruziyet risk değerlendirme yöntemlerini özetledik.

1. İsviçre Peyniri Modeli Kimyasal Maruziyet Değerlendirme

Bu metod meşhur İsviçre peyniri modeline dayanarak oluşturulmuştur ve mantığı tamamen aynıdır. Yöntemde ilk olarak kimyasalın özellikleri belirlenir. İsviçre peyniri modelindeki gibi, kimyasallara maruz kalma, TFACS kategorilerinde sınıflandırılan ve peynir dilimleriyle temsil edilen potansiyel başarısızlıklara yol açabilir. Her bir kategori için potansiyel başarısızlık senaryoları sıralanır. Bariyerlerin görsel temsili bulunur ve yarı kantitatif ya da kantitatif hesaplamalar yapılabilir. Fakat, geçmiş verilere olan yoğun ihtiyaç nedeniyle bu yöntemin uygulanması zor olabilir.

2. Potansiyel Risk Hiyerarşi Yöntemi

Fransız Araştırma Merkezi’nin geliştirdiği sistem, iş yerlerindeki kimyasal tehlikeler ve maruziyet faktörlerine bağlı risklerin değerlendirilmesini esas alır. Kimyasal Güvenlik Bilgi Formları (GBF) ve etiketlerde yer alan bilgilere göre tehlike sınıfları, kullanım sıklığı ve miktarı 1 ile 5 arasında derecelendirilir. Bu derecelendirme, tehlike sınıflarını ve kullanım sıklığı ile miktarına dayalı potansiyel maruziyeti belirler.

3. Dow Chemical Exposure Index (CEI) Yöntemi

Dow Chemical Exposure Index (CEI) Yöntemi, endüstriyel kazalar sonucunda çevreye yayılan toksik maddeler, yangın ve patlamalar sonucu açığa çıkan toksik gazlar gibi durumlar nedeniyle insan sağlığı için oluşabilecek akut riskleri sınıflandıran bir yöntemdir. Bu yöntem, proses sırasında meydana gelebilecek sızıntıların olası buhar veya gaz yayılımını tahmin etmeye olanak tanır. CEI, HAZOP, Proses Tehlike Analizi (PHA), What If, Proses FMEA gibi proses tehlike analizleriyle birlikte kullanılır. Dow CEI indeksini hesaplamak için, maddenin fiziksel ve kimyasal özelliklerinin yanı sıra proses akış diyagramı, P&ID gibi bilgilerin bulunması gerekmektedir.

4. TNO Enstitüsü Stoffenmanager Yöntemi

Hollanda’daki ArboUnie ve TNO Enstitüsü tarafından geliştirilen, küçük ve orta büyüklükteki kimyasal maruziyet riski taşıyan işletmeler için uygun olan web tabanlı bir sistemdir. Sistem, tehlikeli kimyasalların risk envanterinin hazırlanması, envanterdeki risklerin değerlendirilmesi ve bu riskleri yönetmek için kontrol planları ile talimatların oluşturulmasını içeren süreçlerden meydana gelir.

5. Kjemi Risk Yöntemi

Norveç petrol endüstrisi şirketlerince geliştirilmiş ve şirket tecrübeleri ile çeşitli uygulamalardan esinlenerek oluşturulmuştur; sonrasında farklı endüstri dallarında da kullanılmaya başlanmıştır. Kimyasalların sağlık üzerindeki risklerini değerlendirmek ve çalışanların kimyasallara maruziyet seviyelerini sınıflandırmak için kullanılır. Kimyasallar, R ifadeleri ve S cümleleri temelinde 1’den 5’e kadar sağlık açısından tehlike seviyelerine göre kategorize edilir ve risk değerlendirme, potansiyel risk ve nihai risk olmak üzere iki aşamalı bir süreçtir. Risk değerlendirme süreci, akciğerler, iç organlar ve deri üzerinde meydana gelebilecek etkilerin potansiyelini değerlendirmeyi amaçlar.

6. Semi-Quantitative Risk Assessment (SQRA) Yöntemi

Singapur Çalışma Bakanlığı’nın geliştirdiği SQRA, yarı kantitatif bir risk değerlendirme yöntemidir. ILO Toolkit’in kimyasal maruziyet risk değerlendirme metodunu temel alarak oluşturulan SQRA, benzer özellikler gösterir. Bu yöntem, kimyasal tehlikelerin tespiti, maruziyetin değerlendirilmesi, riskin sınıflandırılması ve uygun kontrol önlemlerinin tespiti gibi aşamalardan oluşur. SQRA’da, bireysel maruziyetin izlenmesi, maruziyet faktörleri ve parametrelerinin belirlenmesi, ve saha veya proses aşamasında empirik ve teorik formüllerle maruziyetin hesaplanması işlemleri yapılır. Yarı kantitatif olması, bu yöntemin diğerlerine kıyasla uygulanmasını daha zorlu hale getirir.

Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirmesi Yasal Gereklilik

6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre, işverenlerin iş yerleri için risk değerlendirmesi yapmaları veya yaptırmaları zorunludur. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği’nde belirtildiği üzere, risk değerlendirme faaliyetleri sırasında toplanan veriler ışığında, işletmenin faaliyet özellikleri, iş yerindeki tehlike ve risklerin türleri ve iş yerinin kısıtlamaları gibi faktörler göz önünde bulundurularak, uygun ulusal veya uluslararası standartlar temelinde seçilen bir veya birden fazla yöntemle risklerin analiz edilmesi gerekmektedir.

Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmeliğe göre ise işveren, iş yerinde tehlikeli kimyasal madde varlığını belirlemek ve varsa, çalışanların sağlık ve güvenliği üzerindeki olumsuz etkilerini tespit etmek amacıyla, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği şartlarına uygun bir risk değerlendirmesi yapmakla yükümlüdür.